جغرافیای تاریخی آذربایجان
سرزمین آذربایجان در طول تاریخ هزاران ساله و پر فراز و نشیب خود با نامهای مختلفی
در تاریخ ثبت شده است. و این اسامی معمولا از اسامی اقوامی گرفته شده بود که در آن
سرزمین زیسته و دولتهای مقتدری را در آنجا بوجود آورده بودند.
اسامی که با استناد به اسناد تاریخی میشود به آن اشاره کرد،از جمله عبارتند از:
سرزمین قوتتی ها، هوری ها، سایبیرها، آزها، ماننا، ماد، آلبان ، آذربایگان
وآذربایجان.
اسم امروزی آذربایجان معرب آذربایگان میباشد که تخمینأ از اواخر قرن سوم قبل از
میلاد تا زمان اشغال آنجا توسط اعراب بدان نام خوانده میشد.
آذربایگان یک کلمه کاملا ترکی بوده و در اصل متشکل ازاجزای : "آز+ار+بای+گان
یا قان معرب شده یعنی جان" میباشد.
ـ "آز یا آس" نام قومی از ترکان قدیم ساکن در آذربایجان بوده ."
-ار" دارای منشاء ترکی بوده و به معنی جوانمرد قهرمان دلاور میباشد.
این واژه به صورت پسوند به واژه های دیگر چسبیده و نام قبایل را بوجود میآورد(خزار
یا خزرـ قاجار یا قجر و...) آزر یا آذر به معنی قوم و قبیله ای که بعدها با
تغییرهای مختصری به "هازرـخازرـخزر"تبدیل شده است.
- "بای" یا"بَی" یا "بیکـ ـ بیگ" به معنی غنی ،
حاکم، رئیس،خان و... میباشد.
- "گان" در زبان ترکی با قبول تغییرات آوایی به "قان" (و در
زبان عرب به جان) مبدل شده و پسوند مکان میباشد.
حدود و مرزهای جغرافیایی سرزمین آذربایجان از دیرباز طبق اسناد باقی مانده
آشوری،ایلامی،بابلی و...کاملا قابل اثبات است. طبق این اسناد حدود این سرزمین از
جنوب کوههای قفقاز تا سرزمین کاسسی ها(کرمانشاه و لرستان امروزی) بوده است. یعنی
در داخل ایران امروزی علاوه بر مناطق ترکنشین کنونی( استانهای آذربایجان شرقی و
غربی ،اردبیل،زنجان،قزوین، همدان،قسمتهایی از استانهای مرکزی و گیلان و..) کل
استان کردستان و قسمتهای اعظمی از استانهای کرمانشاه و لرستان نیز جزو آذربایجان
بوده است.
م.دیاکونوف در کتاب "تاریخ ماد" نتیجه گیری میکند که سرزمین تحت حاکمیت
آتروپات زمان حمله اسکندر کبیر درست منطبق با مرزهای دولت ماننا بود و این سرزمین
بعدها آذربایگان نامیده شد.
در دوران اشغال آذربایجان توسط خلفای اموی و عباسی نیز جغرافیای ارضی آذربایجان
بدون تغییر و از همدان تا دربند باقی مانده بود و تحت نام "مملکت
آذربایجان" تحت فرمانروایی یک حاکم عرب اداره میشد.
در مورد محدوده‌ی جغرافیایی آذربایجان در دوره اسلامی، مدارک زیادی از جغرافی‌نگاران
و مورخان وجود دارد . همه این نوشته‌ها و نظرات که از دانشمندان و جهانگردان و
جغرافی نگاران به نام ارائه گردیده، آذربایجان را تقریباً سرزمینی دانسته‌اند که
از شمال به دربند و از جنوب به همدان و از غرب و شمال غربی به امپراتوری عثمانی و
از شرق به استان گیلان محدود بوده است که تقریباً شامل استان های کنونی آذربایجان
شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، زنجان، قزوین، همدان و قسمتی از استانهای مرکزی،
کردستان، گیلان و کرمانشاه است.
بلعمی از وزرای عهد سامانی که کتاب تاریخ طبری را ترجمه و تخلیص کرده است، در مورد
حدود آذربایجان چنین می‌نویسد: «اول حد از همدان گیرند تا به ابهر و زنگان بیرون
شوند و آخرش به دربند خزران و بدین میانه، هر چه شهرها است همه را آذربایگان
خوانند ... راه‌ها به آخر آذربایگان که از آن جمله بلاد خزران شوند، گروهی بر خشک
و گروهی از دریا، که از هر راهی دربند خوانند و به تازی باب گویند.»
مورخ و دانشمند شهیر محمود کاشغری در کتاب ارزشمند "دیوان لغات الترک"
که در هزار سال پیش نوشته راجع به سرزمینهای ترکان، از جمله آذربایجان، معلومات
زیادی را ارائه داده و مرزهای آذربایجان را از قم تا دربند ذکر کرده است.»
در دوران هزار ساله بعد ازاتمام حاکمیت اعراب ، آذربایجان بعنوان یک مملکت
خودگردان و مستقل در ترکیب امپراتوری های ترک غزنوی، سلجوقی،اتابکان آذربایجان،
ایلخانیان، قاراقویونلی و آغ قویونلی ها، صفویه، افشار و قاجار بود. آذربایجان در
بخشهای طولانی از این دوران ،مثلا دوران ایلخانیان، قارا قویونلوها و آق
قویونلوها، صفویان تا زمان شاه عباس کبیر و قاجار ، خود مرکز قدرت بود و بر سایر
قسمتهای این امپراتوری ها حاکمیت داشت .
اسناد ذکر شده نشان میدهد که تا اواخر قرن 18 میلادی هیچ تغییر اساسی
در مرزهای جغرافیایی و ائتنیکی آذربایجان بوجود نیامده بود ولی بعد از تقسیم شدن
آذربایجان به دو قسمت شمالی(تحت حاکمیت شوروی) و قسمت جنوبی آذربایجان ایران در
سال 1824 به مرور زمان تغییرات زیادی در این سرزمین باستانی به وقوع می پیوندد و
دو بدنه از هم جدا شده آذربایجان سرنوشتشان جدا از هم شکل میگیرد و هر دو دچار
بلایای غم انگیزی می شوند و تغییرات اتنیکی و مرزی را نیز متحمل میشوند.
آذربایجان شمالی:
بعد از اشغال شمال آذربایجان توسط روسها ، تزارهای روس برای رسیدن به آرزوی دیرینه
خود مبنی بر ایجاد کشوری مسیحی ارمنی در قلب جهان ترک که پایگاهی برای روسیه در
قفقاز باشد، شروع به تدارک و تهیه زمینه آن کردند. دولت تزاری روسیه ، در قرارداد
ترکمنچای ماده ای را گنجانده بود که طبق آن دولت قاجار تعهد داده بود که اسباب
مهاجرت ارمنی های ساکن ممالک محروسه به روسیه را با هزینه خود مهیا کند. و روسیه
40 هزار خانوار از این ارمنیهای مهاجر را در شهرها و دهات آذربایجان، خصوصا اطراف
شهر کاملا ترکنشین ایروان سکونت داد. لازم به ذکر است که اولین خانوار ارمنی، که
خانوار مهاجری از شهر مراغه بود، در همین زمان در خانکندی قاراباغ سکونت داده شد.
بعدها ارمنی های فراری از عثمانی را نیز در قسمتهای غرب خاک آذربایجان شمالی مسکون
کردند و بتدریج مقدمات تشکیل کشور ارمنی را شروع کردند. تا اینکه در سال 1918
ارمنستان در منطقه ای که هرگز ارمنی نشین نبود تشکیل شد و این در حالی بود که در
آن زمان نیز بیش از 70% ساکنین پایتخت این کشور قلابی، ایروان، را ترکها تشکیل
میدادند ولی به مرور زمان ده ها هزار نفر از آنها قتل عام شدند و بقیه را هم از
آنجا فراری دادند. لازم به ذکر است که ارمنستان کنونی همیشه قطعه ای از خاک مقدس
آذربایجان و ترکنشین بود . ارمنستان تاریخی که بمدت کوتاهی در اوایل سده اول میلاد
مسیح وجود تاریخی داشت در غرب دریاچه وان قرار داشت نه در آذربایجان. ارمنی ها هم
اول قصد داشتند با کمک غرب و روسیه در همان منطقه کشوری را برای خود درست کنند ولی
با تمام تلاشها و جنایات بیحد و حسابشان در اوایل جنگ جهانی اول در آنجا از ترکان
عثمانی شکست خوردند و به آذربایجان شمالی که تحت اشغال روسها بود فرار کردند و به
تشویق و کمک روسها با ریختن خون صدها هزار آذربایجانی کشور قلابی ارمنستان کنونی
را در خاکی که هرگز به آنها متعلق نبود ایجاد کردند.
درسال ۱۹۱۸
میلادی آذربایجان شمالی توسط ابولفضل ائلچی بی به مدت دوسال مستقل شده
و در محافل بین المللی به عنوان یک کشور مستقل به رسمیت شناخته شده بود.
اراضی آذربایجان شمالی که در محافل بین المللی آن زمان به رسمیت شناخته شده بود،
بیش از 135 هزار کیلومتر مربع بود، و بعد از اشغال دوباره توسط روسها ، دوباره با
تهدید و زور توسط لنین و استالین تجزیه شده و به دیگران بخشیده شد، شهر دربند به
روسیه ، بورجالی را به گرجستان و زنگه زور و گویچه ماهالی را به ارمنستان دادند
بطوری که اراضی آذربایجان به 86600 کیلومتر مربع تقلیل یافت، که مساحت امروزه کشور
آذربایجان شمالی را تشکیل میدهد. بعد از فروپاشی شوروی نیز روسهای جنایتگر دست از
سر آذربایجان برنداشته اند و بیش از 20% خاک آذربایجان را به اشغال ارمنیهای
داشناک و جنایتکار در آورده اند.
مهدی بابائی
12/08/1395ه-ش
